YENİ UYGUR VE ÖZBEK TÜRKÇELERİNDE “ALLA OLLA” KELİMESİNİN KAVRAM ALANI VE “ALLA OLLA” İLE OLUŞTURULMUŞ BİRLEŞİKLER
Author:
Abstract
"Kelimeler, yansıttıkları kavramlarla ilişkisi olan başka kavramlar ve tasavvurlarla da ilişki kurarlar. Birçok anlam olayında, bilhassa çok anlamlılıkta bunu görmek mümkündür.Tek başına kullanılırken farklı anlamlar taşıyan kelimeler, birleşik yapılar oluşturduklarında kavram alanlarını yeni anlamlarla genişletirler. Aynı kavramı ifade eden kelimeler, kavram alanı bakımından lehçeden lehçeye birtakım farklılıklar gösterir. Güneydoğu Türk lehçeleri grubunda yer alan Uygur ve Özbek Türkçeleri sözlüklerinde ismin veya soru zamirinin önüne getirilen “alla” kelimesi, isim veya zamirle birlikte yeni anlamda kelimeler meydana getirip kavram alanını genişletmiştir.Yeni Uygur Türkçesinin en kapsamlı sözlüğü Hazirki Zaman Uygur Tiliniñ İzahliq Lugiti’nde (1990) alla kelimesi ile ilgili üç madde başı yapılmış ve şu açıklamalar verilmiştir: 1. Allah, tanrı, yaratıcı 2. Ninni 3. a. Şaşkınlık belirten ünlem b. Soru zamirlerine eklenerek belirsizlik zamiri meydana getirir. Özbekçe-Türkçe ve Türkçe – Özbekçe İzahlı Lugat’te (1997) ise alla kelimesi ile ilgili bir madde başı yapılmış ve sadece alla 'ninni’ anlamı verilmiştir. Özbek Türkçesinde Ollo(x) ‘ilahi güç, Huda’(ÖTİL I: 533) biçimindedir. Fakat hem Uygur hem de Özbek Türkçelerinin sözlüklerinde alla kelimesi ile oluşturulmuş allikim ‘biri’; allinéçe, alliqaçan ‘çok önce’, alliqandaq ‘nasıldır’; alliqançe ‘birçok’; alliqandaqtur ‘her nasılsa’; alliqaysi vb. (İL I: 171); allavaqt ‘geç vakit, vakitsiz’; allakim ‘birisi’; allamaxal ‘geç’; allaneçük ‘meçhul’; allaqanday ‘ne olduğu belirsiz’vb. (ÖTL: 17) maddeleri de yer almaktadır.Çalışmamızda Uygur ve Özbek Türkçelerindeki isim veya zamirin önüne gelerek isimle veya zamirle yeni kavramlar oluşturan alla kelimesinin kavram alanı incelenmiştir."
Keywords
Abstract
"Words also establish connections with other concepts and imaginations, which relay concerned concepts. It is possible to see this in many areas of concept, especially in multi-meanings.While, when they are used alone, the words carry different meanings, but they enhance their areas of concept with new meanings when they establish combinations. The words which denote the same concept area show some differences from one dialect to another in respect to the area of concept. In the dictionaries of Uyghur and Uzbek Turkish, which take place in the South east Turkish dialects, the word “alla”, which comes before a noun an interrogative pronouns, constitute words in new meanings and broaden the conceptual area. In Hazirki Zaman Uygur Tilini? izahliq lugiti (1990), which is the most comprehensive dictionary of New Uyghur Turkish, three headwords are given and made explanations related to the word “alla”. 1. Allah, the God, the creator; 2. lullaby; 3. a. interjection meaning surprise b. It constitutes indefinite interrogative question by being added to interrogative questions. In Özbekçe-Türkçe ve Türkçe-Özbekçe İzahlı Lugat (1997), there is one headword for the word alla. It only means lullaby. In Uzbek Turkish Olla(x) is in the form of divine power, the God (ÖTİL I: 533). However, in both Uyghur and Uzbek Turkish dictionaries, there are matters produced from the word alla. Allikim ‘some one’; allineçe, alliqaçan ‘long before’; alliqandaq ‘how’; alliqançe ‘a lot of’; alliqandaqtur ‘ anyhow’; alliqaysi etc.(İL I: 171); allavaqt ‘ late in the evening, untimely’; allakim ‘somebody’; allamaxal ‘geç’; allaneçük ‘unknown’; allaqandaq ‘an undistinguished’ etc.(ÖTL:17). In our study, we have examined the concept area of alla, which comes before a noun or pronoun in Uyghur and Uzbek Turkish and establishes concepts."