Author :
Abstract
Dinî inanmalar insanoğlunun hayatını yönlendiren ve bazen din dışı farklı unsurlarla birleşerek taassup boyutuna ulaşıp sınırlandıran olgulardır. Bu inanmaların bazıları tamamen dinî gerçeklere dayanırken bazıları dinî gerçekliklerle bezenmiş batıl inançlardan ibarettir. Gerek insanların günlük hayatlarındaki pratiklerde gerekse de halk anlatılarında yaşayan bu inanmalar yüzyıllardır halk arasındaki varlıklarını sürdürmektedir. Bu inanmaların bir kısmı millî hususiyetler göstermekte iken bir diğer kısmı evrensel hususiyetler taşımaktadır. Millî motifleri bünyelerinde barındıran inanmaların kimisi de aynı millet içerisindeki mezhepsel ve/veya meşrepsel farklılıklara göre değişiklik arz edebilmektedir. Türkler tarihleri boyunca farklı inanç sistemleri ile dinlere mensup ve komşu olmuş bir millettir. Günümüzde dahi Türklerin bir kısmı diğerlerinden farklı olarak İslam dışındaki dinlere mensuptur. Yine İslam dairesindeki Türkler de kendi içlerinde farklı mezhep ve/veya meşreplere dâhildir. Uzmanları tarafından Alevi, Bektaşi ve Kızılbaş gibi adlarla anılan Türkmenlerin bir kısmı da bu tip toplulukların önde gelenlerindendir. Bu üç terimin ayrımını yapmak ya da izah etmek çalışmamızın içeriğinin ötesinde bir konu olduğundan çalışma boyunca bu kavramlar genellikle birlikte anılacaktır. Bilindiği üzere dinî ya da dine bağlı inanmaların bir kısmı tabusal varlık ve davranışları doğurmaktadır. Bu varlık ya da davranışlardan bir tanesi de insanların etraflarında gördükleri hayvanlara dair geliştirdikleri inanma ve takındıkları tavırlardır. Türkler arasında kurt/bozkurt ve geyik, Batılı terminolojideki karşılığıyla totem, Türk fikir hayatındaki karşılığıyla hayvan ata/hayvan ana olarak kabul edilmiştir. Atalık ve analık hususiyetleri barındırmasa da Türkler arasında totem olarak kabul edilen hayvanlardan bir tanesi de tavşandır. Bu çalışmada Alevi-Bektaşi toplumların tavşana dair besledikleri inanma ve bu inanmalara bağlı takındıkları tavırların dünyadaki benzerleriyle mukayeseli şekilde arkaik kökenlerine inilmeye çalışılarak tavşana dair bu inanma ve tavırların günümüzdeki karşılıkları üzerinden tespitler ortaya konulacaktır. Bu yolla Türklerin tarih boyunca farklı inançlar üzerinden tavşana bakışı da gözler önüne serilecektir.
Keywords
Abstract
Religious beliefs are the facts that direct the life of mankind and sometimes reach the conservatism dimension by combining with different non-religious elements and limit the people. Some of these beliefs are entirely based on religious facts, while others are superstitions embellished with religious realities. These beliefs, both in the practices of people's daily lives and in the public narratives, have been living among the people for centuries. While some of these beliefs show national characteristics, others have universal properties. Some of the beliefs that contain national motives may vary according to sectarian and/or textural differences within the same nation. Turks have been a neighbor of the religions and neighbors with different belief systems throughout their history. Even today, some Turks belong to religions other than Islam, unlike others. The Turks in the Islamic Circle are also included in different sectarians and/or texturals. Some of the Turkmens referred to by their experts as Alevi, Bektashi and Kızılbaş are among the leading of these types of communities. These concepts are often referred to together throughout the study as it is a matter beyond the content of our study to distinguish or explain these three terms. As it is known, some of the beliefs that are religious or related to religion cause taboo beings and behaviors. One of these beings or behaviors is the beliefs and attitudes that people develop about the animals they see around them. Among the Turks, wolf/gray wolf and deer are accepted as totems in Western terminology, and ancestors / animals are the main ones in Turkish intellectual life. Although there are no ancestry and maternity features, one of the animals accepted as totems among Turks is a rabbit. In this study, the beliefs of Alevi-Bektashi societies about the rabbit and their attitudes based on these beliefs will be tried to go down to their archaic origins in comparison with their counterparts in the world, and the determinations of these beliefs and attitudes about the rabbit will be revealed. In this way, Turks' view of the rabbit through different beliefs throughout history will be revealed.
Keywords
- Aksüt, H. (2012). Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
- Atalay, B. (1991). Bektaşilik ve Edebiyatı. (Çev. Vedat Atila), İstanbul: Ant Yayınları.
- Avlonyalı Ekrem Bey (2006). Osmanlı Arnavutluk’undan Anılar (1885-1912). (Çev. Atilla Dirim), İstanbul: İletişim.
- Beydili, C. (2015). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. (Çev. Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
- Birdoğan, N. (2015). Alevilik Anadolu’nun Gizli Kültürü. İstanbul: Kaynak Yayınları.
- Birge, J. K. (1991). Bektaşilik Tarihi. (Çev. Reha Çamuroğlu), İstanbul: Ant Yayınları.
- Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
- Boyer, R. (2000). Baltlar. Mitler ve dinsel kategoriler. (Çev. Ozan Erözden), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-I (s. 98-100) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas. Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
- Bozkurt, F. (1990). Aleviliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Yön Yayınları.
- Büyükokutan, A. (2005). Muğla Yöresi Alevi Türkmenlerinin Halk Edebiyatı ve Folklor Ürünleri Üzerine Bir Araştırma. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
- Campbell, J. (1995). İlkel Mitoloji Tanrının Maskeleri. (Çev. Kudret Emiroğlu), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
- Çetin, B. (2017). Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik Tokat İli Örneği. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
- Eliade, M. (1990). Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu. (Çev. Mehmet Aydın), Ankara: Kültür Bakanlığı
- Eliade, M. (1999). Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.
- Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. (Çev. Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Er, P. (2006). Direnen Kültür Anadolu Aleviliği. İstanbul: Detay Yayıncılık.
- Ergin, M. (1999). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Ergun, P. (2011). Alevilik-Bektaşilikteki Tavşan İnancının Mitolojik Kökleri Üzerine. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 60, s. 281-312.
- Eröz, M. (1990). Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Eyuboğlu, İ. Z. (1990). Bütün Yönleriyle Bektaşilik. İstanbul: Der Yayınevi.
- Freud, S. (2017). Totem ve Tabu. (Çev. Cenap Karakaya), İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
- Gökalp, Z. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Gölpınarlı, A. (1977). Kızıl-Baş. İslâm Ansiklopedisi-VI. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
- Grinnell, G. B. (1982). Blackfoot Lodge Tales. New York: Charles Scribner's Sons.
- Gürer, Y. (2008). Kuluncak’ta Yaşayan Alevilerde Dini Hayat ve Yaygın Halk İnanışları. Elazığ: Fırat
- Gündüzöz, G. (2012). Bektaşi Kültüründe Yemek Motifi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
- Hoca Sadettin Efendi (1992). Tacü’t Tevarih, C. IV. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Hüsniye (1997). Hüsniye İslam Tarihinde Alevi-Sünni Tartışması. Yay. Haz. Ali Toprak. İstanbul: Ant
- İbn Battûda Tancî, E. A. M. (2004). İbn Battûda Seyatnâmesi-I. (Çev., İnc. ve Not. A. Sait Aykut), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
- Kalafat, Y. (2002). Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları -I-. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı
- Kaltenmark, M. (2000). Gök Ve Yeryüzü. Eski Çin’de güneş, ay, yıldızlar, dağlar, nehirler ve yönler. (Çev. Gülser Çetin), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-I (s. 348353) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas. Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi
- Kehl-Bodrogi, K. (2012). Kızılbaşlar/Aleviler. (Çev. Oktay Değirmenci, Bilge Ege Aybudak), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
- Kutsal Kitap (2002). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları.
- Küçük, A. ve Küçük, M. A. (2009). Türkistan’dan Türkiye’ye Alevîlik-Bektaşîlik (Dinler Tarihi Açısından Bir Yaklaşım). Ankara: Berikan Yayınevi.
- L. Ligeti (1962), Asya Hunları. Attila ve Hunları, İstanbul: ?.
- M.A.E.F.M. (Meksika’daki Fransız arkeoloji ve etnoloji misyonu). (2000a). Dünya. Orta Amerika. (Çev. Nurmelek Mataracı Demir). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-I. (s. 190-193) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas. Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
- M.A.E.F.M. (Meksika’daki Fransız arkeoloji ve etnoloji misyonu). (2000b). Gök. Orta Amerika dinlerinde güneş, ay, yıldızlar ve meteorolojik olaylar. (Çev. Nurmelek Mataracı Demir). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-I (s. 343-347) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas. Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
- M.A.E.F.M. (Meksika’daki Fransız arkeoloji ve etnoloji misyonu). (2000c). Mekân ve Zaman. Orta Amerika’da din anlayışı. (Çev. Nurmelek Mataracı Demir). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-II. (s. 738-741) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas.
- Maden, F. (2013). Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Mikov, L. (2008). Bulgaristan’da Alevi-Bektaşi Kültürü. (Çev. Orlin Sabev), İstanbul: Kitap Yayınevi.
- Noyan, B. (1995). Bektaşîlik Alevîlik Nedir? İstanbul: Ant/Can Yayınları.
- Noyan Dedebaba, B. (2001). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik-IV. Ankara: Ardıç Yayınları.
- Noyan Dedebaba, B. (2006). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik-VII. Ankara: Ardıç Yayınları.
- Noyan Dedebaba, B. (2011). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik-IX/2. Ankara: Ardıç Yayınları.
- Ocak, A. Y. (1999). İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Onay, A. T. (2009). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü -Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı-. Haz. Cemâl Kurnaz. İstanbul: H Yayınları.
- Oytan, M. T. (1956). Bektaşiliğin İçyüzü-1. İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi.
- Örnek, S. V. (2017). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: BilgeSu.
- Öz, B. (1997a). Aleviliğe İftiralara Cevaplar. İstanbul: Can Yayınları.
- Öz, B. (1997b). Alevilikle İlgili Osmanları Belgeleri. İstanbul: Can Yayınları.
- Özbakır, A. (2010). Malatya Kale Yöresi Alevi-Bektaşi İnançlarının Tespit ve Değerlendirilmesi. Elazığ: Fırat
- Özmen, İ. (1998a). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Cilt: IV (19. Yüzyıl). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı
- Özmen, İ. (1998b). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Cilt: V (20. Yüzyıl). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı
- Radin, P. (1956). The Trickster. New York: Philosophical Library.
- Radloff, W. (1954). Sibirya’dan I. Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Maarif Basımevi.
- Radloff, W. (1994a). Sibirya’dan II. Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
- Radloff, W. (1994b). Sibirya’dan III. Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
- Roux, J. P. (1992). Türk İnancında Tavşanın Yeri. Cem Dergisi, Sayı: 8.
- Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Roux, J. P. (2005b). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. (Çev. Musa Yaşar Sağlam), Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
- Sertkaya, O. F. (1995). Eski Türk Kültüründe At. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (s. 25-30) İçinde. (Ed. Emine Gürsoy-Naskali), İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü.
- Seyhan, N. (1995). Türk Kültüründe At Tasvirleri. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. (s. 167-176) İçinde. (Ed. Emine Gürsoy-Naskali), İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü.
- Şapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınları.
- Tekin, A. (2008). Alevîler ve Bektaşîler Arasında. İstanbul: Bilge Oğuz.
- Teoaman, Z. (1952). Bozkurt Efsanesinin Anadolu’daki İzleri. TFA, No 33.
- Thierry, S. (2000). Ay. Güneydoğu Asya’da Ayla ilgili mitler ve ritler (Birmanya, Tayland, Laos, Kamboçya). (Çev. Gülser Çetin). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü-I. (s. 97-98) İçinde. (Yön. Yves Bonnefoy; Türkçe Bas. Yay. Haz. Levent Yılmaz), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
- Turan, O. (2009). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi. Ötüken, İstanbul.
- Türk, H. (2005). Anadolu’nun Gizli İnancı Nusayrîlik. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
- Türkan, H. K. (2015). Hatay Yöresi Arap Alevileri Folkloru. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
- Türkdoğan, O. (2004). Alevi Bektaşi Kimliği. İstanbul: Timaş Yayınları.
- Üçer, C. (2005). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara: Ankara Okulu.
- Yaman, M. (2001). Alevîlik İnanç-Edeb-Erkân. İstanbul: Garipdede Türbesi Koruma Onarma ve Yaşatma Derneği Yayınları.
- Yaman, A. (2007). Alevilik ve Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Nokta Kitap.
- Yıldız, H. (2003). Amasya Yöresi Alevileri, Tarihçesi, İnançları, Örf ve Adetleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
- Zelenin, D. K. (1952). Le cultedesidoles en Siberie. Paris: yy.
- Zelyut, R. (1992). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik. İstanbul: Yön Yayıncılık.
