Author :
Abstract
Türk dilinin en eski metinlerinden itibaren görülen ve yüzyıllar içerisinde çeşitlenerek günümüze ulaşan ikilemeler ifadeye çeşitli anlam incelikleri -güçlendirme, çoğaltma, abartma gibi- katmakla birlikte, yeni kavramların türetilmesi, öğretilmesi ve pekiştirilmesi işlevini de görür. Çalışmada ikileme terimi ve bu terim üzerine yapılan çalışmalar değerlendirildikten sonra XIII. ve XV. yüzyıllar arasında Mısır ve Suriye coğrafyasında hâkim olan ve bir geçiş dili özelliği gösteren Memluk Kıpçak Türkçesi dönemi ikilemeleri ele alınmıştır. İkilemeler anlam açısından, fonetik açıdan, hecelerin durumuna, unsurların kökenine göre ve yapı-kuruluş açısından değerlendirilmiş; anlam açısından eş ya da yakın anlamlı olan ikilemelerin, fonetik açıdan iki ögesi de vokalle ve konsonantla başlayanların, heceleri durumuna göre her iki unsuru da eşit olanların, köken açısından ise Türkçe+Türkçe kuruluşunda olan ikilemelerin özellikle de ata ana ‘’büyük, ebeveyn’’, oğul kız ‘’evlat’’ yapılarının çok kullanıldığı görümüştür. Bu sahadan tespit edilen ikilemeler tarihî dönemlerle -Göktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm Türkçesi- ve Türkiye Türkçesiyle mukayese edilmiş, èacayip garayip, aèmì cahil, aya? çana?, cemal kemal, otura tura, ya?şı yaman, yı?ıla tura ikilemelerinin sadece Memluk Kıpçak Türkçesine özgü olduğu; aynı yüzyıllar arasında hâkim olan yazı dilleriyle -Harezm, Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi- yapılan karşılaştırmalar neticesinde altun kümiş, artu? eksük, ata ana, el kün, iş küç, kiçe küntüz, ogul kız, oynay küle, ulluga kiçige, yimek içmek, yir kök ikilemelerinin her üç dönemde de kullanıldığı, ortak olan bu ikilemelerden sansız sakışsız, ya? yawu? dışındakilerin ise Türkiye Türkçesinde hâlen yaşadığı görülmüştür. Bu da ikilemelerin kalıcılığını ve yüzyıllara dayanan köklü yapısını ortaya koyan bir durumdur
Keywords
Abstract
The handiadyoins which have been seen since the earliest texts of the Turkish language and diversified within the centuries and reached today, functions also serve to derive new concepts, to teach and reinforce them, adding various subtleties to the expression - strengthening, reproduction, exaggeration etc.-. In this study, after the term of handiadyoin and the studies on this term are evaluated, Mamluk Kipchak Turkısh period handiadyoins which are dominant in the geography of Egypt and Syria during the XIII. and XV. centuries and which show a transition language characteristic have been examined. Handiadyoins have been evaluated in terms of meaning, phonetics, the state of the syllables, the origin of the elements and the structure-organization; handiadyoins, which are synonymous or closely related, those who started with two vocal and consonant phonetically, those whose both elements are equal according to its syllabic situation, the handiadyoins which are in the Turkish + Turkish foundations In terms of origin, especially the ancestor mother 'elder parent', son girl structures have been seen to be used extensively. The handiadyoins identified from this area were compared with historical periods -Uyghur, Gokturk, Karakhanid Turkish- and Turkey Turkish- èacayip garayip, aèmì cahil, aya? çana?, cemal kemal, otura tura, ya?şı yaman, yı?ıla tura handiadyoins just to pertain Mamluk Kipchak Turkısh; as a result of comparisons made between Harezm, Kipchak and Old Anatolian Turkısh ruling during the same centuries, it is seen that the handiadyoins like “altun kümiş, artu? eksük, ata ana, el kün, iş küç, kiçe küntüz, ogul kız, oynay küle, ulluga kiçige, yimek içmek, yir kök are used in all three periods and the ones outside of the sansız sakışsız, ya? yawu? handiadyoins are still used in Turkish. This is a situation that reveals the permanence of the handiadyoins and their long-standing structure based on centuries.
Keywords
- Abik, A. D. (2010). ‚Derleme Sözlüğünde İkinci Kelimesinin Başında s- Bulunduran Tekrarlar ve Başka Seslerle Benzer Diğer Taraflar‛, AÜDTCFTürkoloji Dergisi, 17/1, s. 1-27.
- Abik, A. D. (2010). ‚(İsim1 + lI / +lU) (İsim2 +lI/+lU)‛ Kuruluşundaki İkilemeler, AÜDTCF-Türkoloji Dergisi, C. 17/2, s. 1-20.
- Ağakay, M. A. (1953a). ‚İkizlemeler Üzerine’’, Türk Dili, 2/16, s. 189-191.
- Ağakay, M. A. (1953b). ‚İkizlemeler Üzerine’’, Türk Dili, 2/17, s. 268-271.
- Ağakay, M. A. (1954). ‚Türkçede Kelime Koşmaları’’, TDAY-Belleten, s. 97-104.
- Aktaş, T. (1996). ‚Yapı ve Anlam Bakımından Almanca ve Türkçede İkilemeler’’, Türk Dili, 539, s. 565-575.
- Akyalçın, N. (2007).Türkçe İkilemeler Sözlüğü, Ankara: Anı Yayıncılık.
- Atabay, N., Kutluk, İ. & Özel, S. (1983).Sözcük Türleri, Ankara: Olgaç Basımevi.
- Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l- Lûgati’t-Türkiyye, İstanbul: TDK Yayınları.
- Aydın, E. (1997). ‚Orhon Yazıtlarında Hen- diadyoinler‛, Türk Dili, S. 544, Nisan s. 417-421.
- Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin Grameri, An-
- Baturay, S. (2010). Türkçe Yansıma İkilemelerde- ki Ses Almaşması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Boğaziçi
- Bayraktar, S. (2004). Türk Dilinde İkilemelerin Yapı-Görev-AnlamÖzellikleri, Yayım
- Bilgegil, K. (1982). Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Bozok, E. (2012).Eski Uygur Türkçesinde İştikak- lı İkilemeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Şavk, Ü. Ç. (2003). ‚Kırım Tatarcasında İkile- meler’’, Türkbilig, 6, s. 37-40.
- Çoraklı, Ş. (2001). ‚Türkçenin Yaratma Gücü: İkilemeler (I)’’, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 17, s. 53-60.
- Çürük, Y. (2009). Attila İlhan’ın Kurtlar Sofrası Romanında Geçen İkilemeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler
- Çürük, Y. (2016). ‚İkilemelerin Kapsamı’’, The Journal of Academic Social Science Studies, 29, s. 426-430.
- Dilçin, C. (1995) ‚Fuzulî’nin Şiirlerinde İkile- melerin Oluşturduğu Ses, Söz ve Anlam Düzeni’’, In Memoriam Abdulbaki Gölpınarlı Hatıra Sayısı I, Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları, 19, The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University, s. 157-202.
- Dilçin, C. (1996). ‚Fuzuli’nin Farsça Şiirlerin- de İkileme’’, Uluslararası Türk Dili Kongresi Bildiriler Kitabı26 Eylül 1992-1 Ekim 1992 (s. 505-519), Ankara: TDK
- Doğan, L. (2012). ‚Türkmen Türkçesinde İki- lemeler’’, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3/6, s. 90-103.
- Durgut, H. (2004). ‚Türkiye Türkçesinde İki- lemelerde Kalan Arkaik Kelimeler’’, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı- I Bildiriler Kitabı 20-26 Eylül 2004 (s. 805-814), Ankara: TDK Yayınları.
- Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erbaşı, B. (2015). Türkçede Çekimli Fiil İkilemele- ri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi
- Erdem, M. D. (2005). ‚Harezm Türkçesinde İkilemeler ve Yinelemeler Üzerine’’, Bilig, 33, s. 189-225.
- Eren, H. (1949). ‚İkiz Kelimelerin Tarihine Dair‛, AÜDTCF Dergisi, 7/1-2, s. 283286.
- Ergin, M. (1997). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları
- Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Grönbech, K. (2000). Türkçenin Yapısı, Anka- ra: TDK Yayınları.
- Güler, S. (2003). Türkçe İkilemelerin Anlamsal ve Yapısal Özellikleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin: Mersin
- Hatipoğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme, An-
- Kara, M. (2009). ‚Hakas Türkçesinde İkileme- ler’’, Gazi Türkiyat 4, s. 35-60.
- Karahan, L. (2011). Türkçede Söz Dizimi, Anka- ra: Akçağ Yayınları.
- Karamanloğlu, A. F. (1989). Kitâb Gülistan bi’t- Türkî, Ankara: TDK Yayınları.
- Kardeş, R. (2015). ‚Yakut (Saha) Türkçesinde İkilemeler’’, Siberian Studies (SAD), 3/8, s. 35-60.
- Kuanışbayev, Ercan (2006). Kitāb Fi’l-FıḳhGiriş- Metin-Dizin-Tıpkıbasım Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
- Küçükağaoğlu, S. (2014). Kazak, Azeri ve Özbek Türkçelerinde İkilemeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Ölmez, M. (1998). ‚Eski Uygurcada Odug Sak İkilemesi Üzerine‛, Türk Dilleri Araştırmaları, 8, s. 35-47.
- Ölmez, Z. K.‚ (1997). Kutadgu Bilig’de İkile- meler 1‛, Türk Dilleri Araştırmaları, 7, s. 19-40.
- Ölmez, Z. K. (1998). ‚Kutadgu Bilig’de İkile- meler 2‛, Bahşı Ögdisi, Klaus Röhrborn Armağanıiçinde (s. 235-262). (Yay. Haz: J.P. Laut, Mehmet Ölmez), Freiburg / İstanbul: Simurg Yayınları.
- Öz, A. (1993). ‚Özbek Türkçesinde İkileme‛, Türkoloji Dergisi, 11/1, s. 280-311.
- Özkan, B. (2010), ‚Türkiye Türkçesinde ‘İkili Tekrarlar’ın Sözlükbilimsel Dizgesel ve Metinsel Görünümleri‛, Turkish Studies, 5/4, s. 564-582.
- Özkan, İ. (2011). ‚Türk Atasözlerinde Yinele- meler‛, Turkish Studies, 6/1,
- Özkan, M. (2004). ‚Deyimleşmiş İkilemele’’, V. Uluslararası Türk Dili KurultayıIIBildiriler Kitabı 20-26 Eylül 2004 (s. 2289-2317), Ankara: TDK Yayınları.
- Öztürk, S. (2008). ‚Yeni Uygur Türkçesinde İkilemeler’’, Turkish Studies, 3/4,
- Sağlamgöncü, T. (2013). Evliya Çelebi Seyahat- namesi’nin 1. Cildindeki İkilemeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Savran, H. (1998). ‚Orhun Yazıtlarında Eş Heceli İkilemeler ve Sıralama Kuralları Üzerine’’, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 9-10, Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı içinde (s. 565-570). İstanbul: Yesevî Yayınları.
- Sev, G. (2004). ‚Divanü Lûgat’it-Türk’te İki- lemeler’’, Türk Dili, 634, s. 497-510.
- Suçin, M. H. (2006). ‚Türkçe ve Arapça İkile- melerde Sözcük Dizilişi ve Ses Benzeşmesi‛, Ekev Akademi Dergisi, 28, s.
- Şahin, H. (1997). ‚Ferah-nâme’de Geçen İki-
- Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkileme- zi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Tabcu, H. (2014). Garipname ile Dede Korkut Hikâyeleri’nin İkilemeler Açısından Mukayesesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman: Adıyaman Üni
- Talu, F. N. (2003). Kısasü’l Enbiya’da İkilemeler, Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bi
- Tekeci, G. (1993). Türkçede İlaveli Tekrarların Yapısı Üzerine Bir Etüd, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi
- Telli, B. (2017) ‘’Güneydoğu Anadolu Bölgesi Ağızlarında Geçen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme’’, HİKMET- Akademik Edebiyat Dergisi, 3/6, s. 133-149.
- Teres, E.& Bozkurt, H. (2015/I). ‚Mahtumkulu Firaki’nin Şiirlerinde İkilemeler ve Özellikleri’’, Folklor / Edebiyat Dergisi, 21/81, s. 191-204.
- Tietze, A. (1996).‚Reduplikasyon ve (r) İle Kurulmuş Çift Sözler‛, Reşit Rahmeti Arat İçin İçinde (s.423-429).
- Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn,
- Toprak, F. (2005). ‚Harezm Türkçesinde İkileme- ler’’, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 5/2, s.
- Tuna, O. N. (1949). ‚Türkçede Tekrarlar‛, TDED, 3/3-4, s. 429-447.
- Tuna, O. N. (1950). ’’Türkçede Tekrarlar I’’, TDED, 4, s. 35-82.
- Belleten 1982-1983, s. 163-228.
- Tunca, H. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde sans Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs
- Uğurlu, M. (1987). Münyetü’l-Guzāt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- Ulutaş, İsmail (2007). ‚Kırgız Türkçesinde İkilemeler’’, Akademik Bakış, 13,
- Uygun, H. (2007). Kazak Türkçesindeki İkileme- lerin Türkiye Türkçesindeki İkilemelerle Karşılaştırılması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale
- Üstünova, K. (1996). Dede Korkut Hikâyelerinde Cümleden Büyük Birlikler ve Bunların Oluşumunda Tekrarların Rolü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ
- Üstünova, K. (1997). ‚Dede Korkut Destanla- rında Üçlemeler, Dörtlemeler, Beşlemeler‛, Bilge Dergisi, TDTK AKM Yayınları, s. 20-25.
- Üstünova, K. (1998). ‚Dede Korkut Destanla- rında Aralıklı İkilemeler’’, Türk Dili, 557, s. 464-470. rında, Aşamalı Tekrarların Üslup Özelliklerini Biçimlendirişi Üzerine’’, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14, s. 229237.
- Vardar, B. (2002). Açıklmalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
- Vural, H. (2004). ‚Dede Korkut Anlatılarında Söz Tekrarları‛, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı-I Bildiriler Kitabı 20-26 Eylül 2004 (s. 3089-3094), Ankara: TDK
- Yastı, M. (2007). ‚Türkçe Deyimlerde Geçen İkilemelerin Ses ve Şekil Özellikleri’’, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, s. 51-87.
- Yavuz, S. & Telli, B. (2013). ‚İç Anadolu Böl- gesi Ağızlarında Geçen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme’’, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6/3,
- Yıldırım, H. (2011). ‚Divân-ı Hikmet’te İkile- meler Üzerine’’, Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi’’, 1/1, s. 41-46.
- Yıldız, H. (2010).‚Süheyl ü Nev-bahâr’da İki- lemeler Üzerine’’, Mâî Dil-EdebiyatKültür Dergisi, 5, s. 51-53.
- Yıldız, H. (2013). ‚Eski Uygurca Dışastvus- tık’ta İkilemeler Üzerine Notlar’’, (Editör: Bülent Gül), Bengü BeläkAhmet Bican Ercilasun Armağanıiçinde (s. 465482). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Yılmaz, Y. (2007). 14. Yüzyıl Anadolu Türkçe- sinde İkileme -Sayıca Eş Heceli Kelimelerde-, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi,
- Yüce, N. (1998). ‚İkilemelerdeki İlginç Prob- lemler‛, Bahşı Ögdisi, Klaus Röhrborn Armağanıiçinde (Yay. Haz: J.P. Laut, Mehmet Ölmez), Freiburg / İstanbul: Simurg Yayınları.
