Author :
Abstract
Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk tarihinin en önemli metinlerinden biri olup Kaşgarlı Mahmud’un kendi döneminde ulaşabildiği Türk coğrafyasında kullanılan kelimeleri topladığı şaheserdir. Eser, eskicil ögeler yanında bu gün de kullandığımız Türkçe kökenli kelimelerin fonetik değişimlere uğrayanların nasıl bir değişim ve gelişme gösterdiğini takipedebilmemiz açısından oldukça önemli bir dil malzemesini de barındırmaktadır.
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük’te “isim Çeşitli doğa olaylarının sebep olduğu yıkım:” şeklinde anlamı verilen afet kelimesi, insanın oluşumuna engel olamadığı ve insanlar için büyük olumsuzlar meydana getiren ‘deprem, sel, yangın, toprak kayması, don, kuraklık vb.’ doğa olayları genel adı olarak -da kullanılmaktadır.
Kâşgarlı Mahmud’un yaşadığı çağda, ulaşabildiği Türk coğrafyasından derlediği Türk’ün dil dünyasının söz varlığını, kelime hazinesini toplayan şaheseri Dîvânu Lugâti’t Türk’ünde, Türk milletinin ortak kültürünü, dünyaya bakışını ve sosyal hayatının izlerini takip edebilmekteyiz. Eserde ortak kültür ve sosyal hayatın yansımaları olarak o dönemin Türk dünyasında kullanılan söz varlığını görebilmekteyiz.
Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alıp da yazı dilimize ulaşmayan bir kısım kelimelerin eş anlamlılarının kullanım yaygınlığının artmasıyla unutuldukları görülürken, kullanımdan düşen kelimelerin bir kısmının da yerine Arapça Farsça isimler ile Arapça veya Farsçadan alınan kelimelerin, Türkçe bir yardımcı fiille (birleşik fiil yapısında) kullanılanlarının geçtiği görülmüştür: “akın: sel, kelniz sel, çugurdan sel yarığı, uçurum, munduz akın ansızın gelen sel; yutuk: afetten yanmak, yu.t hayvanları ve çiftlik hayvanlarmı kışm soğuk ile öldüren afet, yutık- (hayvanlar) kardan ve soğuktan ölmek, afetten kırılmak; ört yangın; toi) donmuş olan herhangi bir şey, butut-: ölesiye dona yakalanmak; basın- (birini) zayıf görüp ezmek, iw-. acele etmek, ökün-: pişman olmak, hayıflanmak,
Dîvânu Lugâti’t-Türk ile ilgili yapılan çalışmalar üzerine A. Mevhibe Coşar ve Bahadır Güneş’in hazırlamış oldukları iki çalışmada 160 makale ile 181 bildirinin bibliyografik künyeleri ve kısa açıklamalarıyla yer almıştır. Bu makale ve bildirilerde afet ve onun ile ilgili kavramlara yer veren bir çalışma olmadığı için eser bu yönden değerlendirlecektir
Keywords
Abstract
Dîvânu Lugâti’t-Türk is one of the most important texts of Turkish history and is the masterpiece in which Kashgarli Mahmud collected the words used in the Turkish geography he could reach during his time. In addition to archaic elements, the work also purifies a very important language material so that we can follow how the words of Turkish origin that we use today have changed and developed under phonetic changes.
The word disaster, which is given the meaning of “destruction caused by various natural events:” in the Turkish Language Association Turkish Dictionary, is also used as the general name of natural events such as ‘earthquake, flood, fire, landslide, frost, drought, etc.’ that humans cannot prevent and that cause great negativities for people.
In Kashgarli Mahmud’s masterpiece Dîvânu Lugâti’t Türk, which collects the vocabulary and vocabulary of the Turkish language world that he collected from the Turkish geography he could reach during his time, we can follow the traces of the common culture, world view and social life of the Turkish nation. In the work, we can see the vocabulary used in the Turkish world of that period as reflections of common culture and social life. While it is seen that the synonyms of some words included in Dîvânu Lugâti’t-Türk but not reached our written language were forgotten with the increase in the prevalence of their use, it has been seen that some of the words that fell out of use were replaced by Arabic Persian names and words taken from Arabic or Persian, used with a Turkish auxiliary verb (in the form of a compound verb): “akın: flood, kelniz flood, çugurdan flood yawığı, cliff, munduz akın sudden coming flood; yutuk: to burn from disaster, yu.t a disaster that kills animals and farm animals with the cold in winter, yutık- (animals) to die from snow and cold, to be broken from disaster; kapak fire; toi) anything that is frozen, butut-: to be caught in frost to death; basin- to crush (someone) by seeing it weak, iw-. to hurry, ökün-: to regret, to be sorry, to be regretful,
In two studies prepared by A. Mevhibe Coşar and Bahadır Güneş on the studies conducted on Dîvânu Lugâti’t-Türk 160 articles and 181 papers were included with their bibliographic identities and short explanations. Since there is no study in these articles and papers that includes disaster and related concepts, the work will be evaluated from this perspective.
