Author:
Abstract
Emir kipi, Türk dilinin şekil ve zaman ekleri içinde en eski olanlarından birisidir ve Eski Türkçe döneminden beri kullanılmış ve bugün de kullanılmaya devam etmektedir. Biz bu araştırmamızda esasen çağdaş Türk lehçelerinde kullanıldığını tespit edebildiğimiz teklik ve çokluk ikinci kişi emir eklerini bir araya getirip bunların işlevleri ve bazılarının kökenlerini de ele alarak bu biçimbirimlerin tarihi Türk yazı dillerindeki durumlarına da kısaca değindik. Teklik ve çokluk 1. ve 3. kişi emir ekleri ise çalışmamızın boyutlarını çok büyüteceğinden çalışmamızın dışında tutulmuştur. Teklik ve çokluk 2. kişi emir kipi, dinleyen ya da dinleyenlere, eylemin yapılması ya da yapılmaması hususunda doğrudan emir veya yasak ifade eder. Yalın biçimdeki fiil kök ya da gövdeleri, yani bunların ek almamış hâlleri, bütün tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde teklik 2. kişi emir ifadesi için kullanılmaktadır. Ancak tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde emir kipinin kuvvetlendirilmesi, nazik , daha yumuşak vb. biçimlerde ifade edilmesi için ihtiyari olarak -GIL, -GIN, -ÇI, -SANA gibi yaygın biçimbirimlerin yanında daha sınırlı olarak -TAK, -tağı, -U, Tı, -GUr gibi biçimbirimlerin de kullanıldığı görülmektedir. Çokluk 2. kişi emir kipinin, tarihi ve çağdaş Türk yazı dillerinde–(I)N, -(I)Nız, -(I)NLAr, -(I)NIZLAR, -sINIz gibi yaygın biçimbirimlerin yanında -dı:z, -(I)ş, -zAGAr, -silA, -A:rIn gibi daha sınırlı biçimbirimlerin yardımıyla da kurulduğu görülmektedir.
Keywords
Abstract
Imperative mode in the Turkic languages is one of the oldest finit forms which has been used since Old Turkic period and is used today. We study in our article 2. person imperative forms being used in modern Turkic languages and we only mention those forms documented in the historical Turkic languages. We try to bring all the imperative forms of second person singular and plural together and to investigate them morphologically, semantically and etymologically, wheras we exclude those of the other persons from the study because, we think, it would exceeds the borders of this article. Imperative forms of the second person express direct orders or prohabitions directed to addressee. The bare verb stems, namely those without any morphems added, form second person imperative singular in all the historical and modern Turkic languages. In order to emphasize an order/a prohibition directed to the second person singular, morphems such as in -GIl, -GIn -CI, -SAnA, are used widely, wheras morphems like -TAK, -tağı, -U, Tı, -GUr etc. are used rather limitedly. The morphems such as in–(I)N, -(I)Nız, -(I)NLAr, -(I)NIZLAR, -sINIz are used widely, to build second person plural, wheras forms like dı:z, -(I)ş, -zAGAr, -silA, -A:rIn etc. are used more limitedly.