Author:
Abstract
İnsanlar arasında ortak bir yazı dili olmasına rağmen farklı diyalektlerin kullanılmasının tarihi Eski Türkçe dönemine kadar gitmektedir. XI. yüzyılda bilinen tek yazı dili Hakaniye Türkçesi olarak adlandırılan Kutadgu Bilig’in dili olmasına rağmen Kaşgarlı Mahmut Divanında Orta Türkçe döneminde birçok diyalektin kullanıldığını örnekleriyle belirtmiştir. Kutadgu Bilig’de de bugün birçok farklı diyalektlerin belirtileri görülmektedir. Oğuz, Karluk, Kıpçak, Yağma, Oğrak, Suvar, Peçenek diyalektleri bunlardan sadece birkaçıdır. Bu makalede Karahanlı Türkçesinin en hacimli eseri olan Kutadgu Bilig’de Oğuz lehçesinin özellikleri incelenmiştir. Makalenin giriş kısmında Oğuzlar ve Oğuzca hakkında bilgi verildikten sonra eserdeki Oğuzca unsurlara geçilmiştir. Oğuzca unsurlar belirlenirken ses bilgisi, şekil bilgisi ve söz varlığı olmak üzere ana başlıklar belirlenmiştir. Oğuzca ses bilgisi özellikleri bölümünde b > m değişimi, i > é değişimi, ön seste y- türemesi, hece kaynaşması, hece yutulması ve ses düşmesi olaylarının yer alması, b- > v- değişimi, t- > d- değişimi, d- > y- değişimi, önseste k- > g- değişimi, ? > n değişimi, à / g ünsüzlerinin durumu, sıfat yapan aú / ek ekinin kullanımı, şekil bilgisi bölümünde Oğuz lehçelerinde +I/+U şeklindeki belirtme ekinin ilk hali olan + Ig / +Ug şeklinin varlığı, yön gösteren ö? adından –dın / -din eki ile yapılmış ö?dün zarfının kullanımı, tamlayan ekinin +(n) Ing/ +nIng şeklinde kullanılması, ikinci tekil şahıs zamirinin sen şeklinde kullanılması, ikinci tekil ve ikinci çoğul kişi emir ekinin kullanılışı, geniş zaman kipinin –r eki ile kullanımı, görülen geçmiş zaman kipinin kullanımı, duyulan geçmiş zaman kipinin kullanımı, mış/miş; -àan/-gen; -àuluk/-gülük; -àlı/ -glı ; -àuçı /- güçi; -teçi / -taçı eklerinin sıfat-fiil olarak kullanımı, söz varlığı bölümünde ise dönüşlülük zamiri olarak öz / kentü; tap-/bul-; eliğ, el/kol; kizle-/yaşur-; me?ze-/okşa-; şeklinde dek çiftler halindeki kullanım üzerinde durulmuştur.
Keywords
Abstract
Despite the existence of a common written language between peoples, the history of the use of different dialects extends as far back as the Old Turkic period. Although the only written Turkic language known to exist in the 11th century, Hakaniye Turkic, was the language of the Kutadgu Bilig, Mahmud al-Kashgari, in his Diwanu l-Lugat al-Turk, showed that in fact a number of dialects were in use at that time (now identified as the Middle Turkic period). Evidence of many different dialects is found today in the Kutadgu Bilig; Oghuz, Karluk, Kipchak, Yaghma, Oghrak, Suvar, and Pechenek are just some of these. In this article, the Oghuz dialect found in the Kutadgu Bilig, the longest literary work in Karakhanid Turkic, will be examined. After providing a brief overview of the Oghuz people and their language in the introduction, Oghuz elements in the Kutadgu Bilig will be discussed. Having defined the elements of Oghuz, separate sections under the headings of phonetics, morphology and vocabulary are designated. In the section on Oghuz phonetics, the following phenomena are discussed: nasalization of b > m, the i > é sound change, word-initial y glide formation, syllabic fusion, haplology, and elision, the sound changes b- > v-, t- > d-, and d- > y-, word-initial k- > g- voicing, the ? > n sound change, the status of the consonants à / g, and use of the adjectival suffix aú / ek. The topics covered in the morphology section are: the presence of + Ig / +Ug which is the original form of the accusative case, use of the adverb ö?dün derived from the noun ö? affixed with the –dın / -din suffix indicating direction, use of the genitive suffix in the form of +(n)Ing / +nIng, use of the second person singular pronoun sen, use of the second person singular and plural imperative affix, use of the aorist tense suffixed with –r, use of the past definite and past indefinite tenses, and use of the suffixes - mış/miş; -àan/-gen; -àuluk/-gülük; -àlı/ -glı ; -àuçı /- güçi; -teçi / -taçı as verbal adjectives. In the section on vocabulary, the following points are discussed: the reflexive pronoun öz / kentü; tap- / bul-, eliğ, el / kol; kizle- / yaşur-, me?ze- / okşa-, and the use of equivalent pairs.