PETROLÜN STRATEJİK ÖNEMİ VE MEZOPOTAMYA PETROL KAYNAKLARININ PAYLAŞIMINDA CALOUSTE SARKİS GÜLBENKYAN’IN ROLÜ (1890-1928)
Author :
Abstract
19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında petrolün uluslararası ilişkilerde stratejik bir öneme kavuşması modern bir enerji kaynağı olarak kömürün yerini almasıyla mümkün olabilmiştir. Artan sanayi tüketiminin yanı sıra gerginleşen İngiliz-Alman donanma rekabetiyle donanmalarda petrolün yakıt olarak kullanılmaya başlanması askeri strateji açısından da petrolü vazgeçilmez kılmış ve bu devletlerin dikkatleri Ortadoğu bölgesine yoğunlaşmıştır. Gerek bölgeyi karış karış dolaşan gezginler, gerekse de Avrupalı bilim adamlarının çalışmaları vasıtasıyla Avrupa kamuoyu bölgenin zengin petrol kaynaklarından zaten haberdardı. Her ne kadar Mezopotamya Avrupalı güçlerin çok boyutlu çekişmesine sahne olsa da bu dönemde hala Osmanlı toprağıydı ve hiçbir devletin bölgeyi işgal etmeyi göze alamaması bölge kaynakları üzerindeki denetimin barışçıl yollardan (imtiyaz anlaşmaları) olmasını zorunlu kılıyordu. Gülbenkyan 1869 yılında petrol tüccarı Ermeni bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Petrolün uluslararası çekişmelerde önemli bir aktör olmaya başladığı 19. yüzyılın sonlarında Kıng’s Collega’de üstün başarı derecesiyle inşaat mühendisi olarak mezun olan ve bitirme tezini yükselmekte olan petrol endüstrisi üzerine yazan Gülbenkyan henüz 22 yaşında petrol uzmanı olarak büyük bir üne kavuştu. Onun bu ünü Sarayın dikkatinden kaçmadı ve II. Abdülhamit Gülbenkyan’dan Mezopotamya petrol kaynakları üzerine bir rapor kaleme almasını istedi. Bu rapor onun Mezopotamya macerasının başlangıcı sayılır. Hem aldığı eğitim sayesinde hem de aileden petrolcü olan C. S. Gülbenkyan, batılı devletlerin Mezopotamya petrolleri üzerindeki rekabetlerini doğru şekilde kavradı ve çatışan taraflar arasında arabuluculuk yaparak bölge kaynaklarının paylaşılmasında aktif rol oynadı. Batılı sermaye çevreleri ve Osmanlı bürokrasisi ile kurduğu yakın ilişki sayesinde bu arabuluculuktan önemli oranda karlar da elde etti. Onun bölge kaynakları üzerindeki bu mücadelesinde para kazanma arzusu kadar Ermeni toplumunun bu dönemde maruz kaldığı sıkıntılardan Osmanlı yönetimini ve Türkleri sorumlu tutması da etkili oldu. Mezopotamya petrolleri, II. Dünya Savaşının başlangıcına kadar küresel güçler arasında, Gülbenkyan’ın kuruluşunda önemli ölçüde katkıda bulunduğu statükoya göre paylaşıldı.
Keywords
Abstract
The end of 19th Century and in the early 20th Century, oil gained a strategic importance in international relations by taking the place of coal as a modern energy source. Besides the increase of oil consumption in industry, bringing the oil into play in navies with tensed competition between British- German navies, made the oil irreplaceable in terms of military strategy and these states started to focus more intensely on Middle East. Europeans were already informed of the rich oil resources of the region through not only the travelers walking in every inch of the region but the studies of European scientists as well. Although Mesopotamia witnessed the multidimensional conflict of European forces, it was still the Ottoman territory and the fact that no state could take the risk of occupying the region necessitated that the control of the regional resources should be ensured through peaceful ways. Gulbenkian, was born in 1869 into a family of Armenian oil trader. Gülbenkyan graduating from King’s College in London with excellence award as civil engineer at the end of 19th Century when the oil started to become a key actor in international contention, wrote his thesis on the rising oil industry and he achieved fame as an oil expert when he was just 22. His fame did not escape the attention of the Palace and Abdülhamit II asked Gülbenkyan to write a report on Mesopotamia oil resources. This report considered as the beginning of his story of Mesopotamia. C. S. Gülbenkyan who is an oilman thanks to his education and his family, saw into the competition of western states on Mesopotamia oil and played an active role in the allocation of regional resources by mediating between the conflicting parties. He made a fortune from this mediation by help of his close bonds with both western investors and Ottoman bureaucracy. His desire to made a fortune on regional resources in the struggle as much as it are exposed the Armenian community during this period the Ottoman administration and the Turks in to hold responsible for the troubles was effective. Mesopotamia oil was allocated among global powers according to the status quo to which Gülbenkyan contributed considerably until the outbreak of World War II.
Keywords
- BOZDAĞ, İsmet. Sultan Abdülhamit’in Hatıra Defteri. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
- ÇUKUROVA, Bülent “1921-1922 Yıllarında Ermeni Komitelerinin ve Patrikhanenin İstanbul'daki Faaliyetleri,” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi s. 35-36,( Mayıs-Kasım 2005), 283-290
- CAN, Bülent Bilmez. Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
- CARR, E. Hallett. Yirmi Yıl Krizi (1919-1939). Çev. Can Cemgil. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
- DENOVO, Jhon A. “The Movement for an Aggressive American Oil Policy Abroad, 1918-1920,” The American Historical Review, Vol. 61 No. 4 (Jul. 1956): 854-876
- DURAND, Daniel. Milletlerarası Petrol Politikası. Çev. Ahmet Angın, İstanbul: Tan Matbaası, 1966.
- EARLE, Edward Mead. Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı (1903-1923). Çev. Nurer Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınevi, 2003.
- EDİGER, Volkan Ş. Osmanlı’da Nefte ve Petrol. Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2005.
- ENGDAHL, William. Petrol Para İktidar; Anglo-Amerikan Politikası ve Yeni Dünya Düzeni. Çev. Ertuğrul Bilal. İstanbul: Alfa Yayınları, 2008.
- FENDOĞLU, H. Thasin, “Türk (Osmanlı) ABD İlişkileri Bağlamında Ermeni Sorunu”, Türk Ermeni İlişkileri (içinde), editörler, İdris Bal, Mustafa Çufalı. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006.
- GÜRÜN, Kamuran. Ermeni Dosyası. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2005.
- HALAÇOĞLU, Ahmet “XIX Yüzyılın Sonlarında Ermeni İsyanları 1895 Trabzon Olayları Örneği”, Türk Ermeni İlişkileri (içinde), editörler, İdris Bal, Mustafa Çufalı. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006.
- HEWINS, Ralph. Mr. Five Per Cent The Bıography of Calouste Gulbenkian. London: Hutchınson & CO. LTD., 1957.
- HÜLAGÜ, M. Metin, “Mustafa Kemal Atatürk’e karşı Alman ve İtalyanların Düzenlediği Suikast Girişimleri,” Cumhuriyetin 80. Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2004, 232–252.
- KENNEDY, Paul. Büyük Güçlerin Yükselişleri ve Çöküşleri. Çev. Birtane Karanakçı. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
- KENT, Marian. Osmanlı İmparatorluğunun Sonu ve Büyük Güçler. Çev. Ahmet Ferit, İstanbul: Traih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
- KENT, Marian. Oil and Empire, Biritish Polıcy and Mesopotamian Oil 1900-1920. London: MacMilan, 1976.
- KILIÇ, Davut, “XIX Asırda İngiltere’nin Ortadoğu Politikasının Osmanlı Ermenilerine Yansıması”, Türk Ermeni İlişkileri (içinde), editörler, İdris Bal, Mustafa Çufalı. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006.
- MOSLEY, Leonard. Petrol Savaşı. Çev. Halil İnal, İstanbul: E Yayınları, 1976.
- ODELL, P. R., “The Significance of Oil,” Journal of Contemporary History Vol. 3 No. 3 (1968): 93-110
- PARLAR, Suat. Barbarlığın Kaynağı Petrol. İstanbul: Anka Yayınları, 2003.
- SAMPSON, Anthony. Petrol Oyunu: The Seven Sisters. Çev. Aziz Üstel, Altın Kitaplar Basımevi, 1976
- SÜSLÜ, Azmi. Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü, 1990.
- TERZİ, Arzu. Bağdat-Musul’da Paylaşılamayan Miras Petrol ve Arazi (1876-1909). İstanbul: Truva Yayınları, 2007.
- TURNBULL, Gerard,. “Canals, Coal and Regional Growth During the Industrial Revolution.” The Economic History Review, New Series, Vol. 40, No. 4 (Nov. 1987): 537-560.
- ULUĞBAY, Hikmet. İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, İstanbul: Ayıraç Yayınları, 2003
- UZUN, Turgay, “Osmanlı Devleti’nde Toplumsal Yapı ve Ayrılıkçı Ermeni Hareketlerinin Doğuşu”, Türk Ermeni İlişkileri (içinde), editörler, İdris Bal, Mustafa Çufalı. Ankara: Lalezar Kitabevi, 2006.
- YERGİN, Daniel. Petrol, Para Güç ve Çatışmanın Epik Öyküsü. Çev., Kamuran Tuncay, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2009
