Author :
Abstract
Orta Asya bozkırlarında göçebe hayatı yaşayan topluluklarda görülmeye başlanan figürler Ön Asya’ya ve Orta Avrupa’ya kadar yayılmış, İslâmiyet’ten önceki devirlerde Orta ve İç Asya’da gelişerek tasvir edilmiş ve bir üslup haline gelmiştir. İslâm’ın yayılması ve Türklerin Anadolu’ya göçleriyle geçmiş inançların izlerini de taşıyarak mimari, minyatür, çini gibi çeşitli sanatlarda süsleme ögesi olarak kullanılan figürler çörtenlerde de uygulanmıştır. Anadolu Selçuklu mimarisinde yapılardaki çörtenlere arslan, ejder, koyun/ koç, insan ve at figürleri işlenmiştir. Tasarımlarda en çok uygulanan figür arslandır. Arslan figürü iyilik-kötülük, aydınlık-karanlık, yiğitlik-korkaklık gibi karşıt kavramlarda olumlu yanı temsil eder, göksel kökenli kabul edilir ve kendisinden gelindiğine inanılır. Orta Asya’nın doğusunda yaşayan Türklerde su kaynaklarını, yağmur bulutlarını temsil eden ve astrolojik bir unsur olan ejder figürü Türk Çin mitolojisindeki gibi su, bolluk, bereket ve yeniden doğuşun sembolüdür. Koç ve koyun genellikle İslâmiyet’ten sonra sakinlik, huzur, barış, bolluk ve bereketi, koç da kuvvet, iktidar ve cesaret simgesidir. Anadolu Selçuklu dönemi taş bezemelerinde mask, büst ve rozet şeklinde tılsım ve koruyucu olarak kullanılmıştır. Türk kültüründe önemli bir figür olan at da, bir burç ve 12 Hayvanlı Türk Takviminde bir yılın adıdır. Türk İslâm sanatında çörtenlerde yer alan bu figürler bazı yeniliklerle birlikte İslâmiyet’ten önceki ya da farklı kültürlerin izlerini taşımaya devam etmiştir. İslâm inanışlarının suya ve dolayısıyla çörtenlerden akan suya yüklediği manevi boyuttaki bu anlamlar figürlerin sembolik anlamları ile birleşerek çörtenlerde şekle bürünmüştür. Günümüze kadar çörtenlerin çoğu tahribata uğramış, yerlerine replikaları yerleştirilmiştir.
Keywords
Abstract
The figures, which started to be seen in the nomadic communities in the Central Asian steppes, spread to Asia Minor and Central Europe, and were depicted in Central and Inner Asia in pre-Islam times and became a style. With the spread of Islam and the migration of the Turks to Anatolia, the figures used as decoration elements in various arts such as architecture, miniature and tile were also used in gutter, bearing the traces of past beliefs. In the Anatolian Seljuk architecture, lion, dragon, sheep / ram, human and horse figures were engraved on the gutters in the buildings. The most common figure in gutter designs is the lion. The lion figure represents the positive side in opposing concepts such as good-evil, light-dark, bravery-cowardice, it is considered to be of heavenly origin and it is believed to come from itself. The dragon figure, which represents water resources, rain clouds and is an astrological element in Turks living in the east of Central Asia, is the symbol of water, abundance, fertility and rebirth as in Turkish Chinese mythology. Aries and sheep are usually the symbols of calmness, peace, abundance and fertility after Islam, and the ram is a symbol of strength, power and courage. It was used as a talisman and protector in the form of masks, busts and rosettes in stone decorations of the Anatolian Seljuk period. The horse, an important figure in Turkish culture, is the name of a year in the Turkish calendar with a zodiac and twelve animals. These figures, which take place in Turkish Islamic art, continued to bear the traces of different cultures before Islam, with some innovations. These spiritual meanings, which Islamic beliefs attribute to water and thus to the water flowing from the gutters, combined with the symbolic meanings of the figures and took shape in the gutters. Until today, most of the gutters have been damaged and their replicas have been placed in their places.
Keywords
- Akalın, Ş. (2001). “Karatay Hanı”. TDV İslam Ansiklopedisi, 24: s. 474-475, Türkiye Diyanet Vakfı.
- Akok, M. (1969). “Kayseri'de Tuzhisarı, Sultanhanı, Köşk Medrese ve Alaca Mescit Diye Tanılan Üç Selçuklu Mimarî Eserin Rölövesi”. Türk Arkeoloji Dergisi, 17(2): 5-41, Ankara.
- Aksel, M. (2010). Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları
- Altun, A. (1989). “Alâeddin Camii”. TDV İslam Ansiklopedisi, 2: 328, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
- And M. (2014). Osmanlı Tasvir Sanatları:1 Minyatür, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- And M (2015). Minyatürlerle Osmanlı- İslâm Mitologyası, , İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Arık O. R. ( 2007). Anadolu Toprağının Hazinesi Çini, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul.
- Aslanapa, O. (2007). Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişmesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
- Aslanapa, O, (2015). Türk Sanatı., İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Beksaç E. ( 1998). “Hırbetü’l-mefcer”. TDV İslam Ansiklopedisi, 17: 326-327, Türkiye Diyanet Vakfı.
- Bozer R, Çeken M. (2016). Anadolu Selçuklu Mimarisi Müze Eserleri, Ankara.
- Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı
- Çoruhlu, Y. (1999). Türk Sanatının ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Çoruhlu, Y. (2007). Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Dadiani, T., Khundadze, T., Kvachatadze, E. (2017), Medıeval Georgıan Sculpture. Ed. Dimitri Tumanishvili, Tbilisi: Prınted by Cesanne .
- Denknalbant, A. (2009). “Sultan Hanı”. TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, 37: 504-505.
- Durukan A. (2000). “Karaman İbrahim Bey İmareti”, TDV İslam Ansiklopedisi, 21:287-290, Türkiye Diyanet
- Edhem, (Eldem) H. (1982). Kayseri Şehri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Emel, E. (1979). Türk Kozmolojisi.İsta nbul: Kabalcı Yayınevi.
- Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Esin, E. (1969-1970). “Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri”. Selçuklu Sanatı Araştırmaları, I, s. 161-162, Ankara.
- Esin, E. (1970). “Bağdaş ve Çökmek Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi. Sanat Tarihi Yıllığı III, 3: 231-242, İstanbul.
- Esin E. (1972),“Kün-ay”. 7. Türk Tarih Kongresi, Ankara: TTK Basımevi.
- Ettinghausen R., Grabar O., Jenkins-Madina M. (2001). Islamic Art And Architecture 650-1250. Yale University Press,.
- Esin E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Gabriel, A. (1954). Kayseri Türk Anıtları. Ankara: Güneş Matbaası.
- Gabriel, A. (1999). Anadolu’da Türk Anıtları I Niğde. Haz. Faruk Yılmaz, , Niğde: Niğde Belediyesi
- Gabriel, A. (2014). Monuments Turcs D’Anattolie Kayseri-Niğde. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
- Görür, M. (1999). Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
- Grabar O. (1998). İslam Sanatının Oluşumu, Çev. Nuran Yavuz, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
- Günay, H. M.(2009).”Su”. TDV İslam Ansiklopedisi, 37: 432-437, Türkiye Diyanet Vakfı.
- Gündüz, S. (2002). “Karatay Han Portalleri Süsleme Programı İkonografisi”. Ortaçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, Ankara: 291-307.
- Hasan, N. (2009). “Arslan Bâb ve Ahmed Yesevî”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 24: 1-10.
- Iamanidze N, (2014). “The Dragon-Slayer Horseman from its Origins to the Seljuks: Missing Georgian Archaeological Evidence. Double Headed Eagle-Byzantium and the Seljuks between the late 11th and 13th Centuries in Anatolia” (N. Asutay-Effenberger/F. Daim éds.), Verlag des RömischGermanischen Zentralmuseums, Mainz, p.111-127.
- İskenderzade L.A. (2010). “Göktürk Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24: 255-269.
- Karamağaralı, H. (1976). “Kayseri'deki Hunad Camiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzumesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülahazalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21, Ankara: 199-246. https://doi.org/10.1501/ilhfak_0000000548
- Keskiner, C. (2007). Turkish Motifs. Turkish Touring and Automobile Association, İstanbul.
- Korkmaz, E. (2008). Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi.
- Nur, İ. H. (2013). “Mesnevi’de Hayvan Karakterleri (Metaforları)”. (AVKAE) Adana Veteriner Kontrol Enstitüsü Müdürlüğü Dergisi, 3(1), Adana: 18-30. http://www.adanavet.gov.tr/tr/e-dergi.php
- Otto-Dorné, K. (1980). “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia”. Kunst des Orient, XI (1978-79), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH: 103-149.
- Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi. 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- Ögke, A. (2005). Türk Tasavvuf Düşüncesinde Metaforik Anlatım. Van: Ahenk Yayınları.
- Öney, G. (1969). “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü”. Anadolu (Anatolia), 13: 1-41.
- Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür
- Öney, G. (1990). The Church of Akdamar (Aght’amar), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Özbek, Y. (2007). “Tuzhisar Sultan Hanı”, Anadolu Selçuklu Kervansarayları Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ed. Hakkı Acun, 175-193, Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
- Özkarcı, M. (2001). Niğde’de Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. https://doi.org/10.33404/anasay.534493
- Özkeçeci, İ, Ş. B. (2007). Türk Sanatında Tezhip. İstanbul: Seçil Ofset.
- Özüdoğru, Ş. (1989). Karaman'da Türk Mimari Eserleri Süslemeleri. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul. https://doi.org/10.26650/turkjhist.2018.407593
- Parla, C. (2014). “Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın Diyarbakır’da Yaptırdığı Zafer Anıtı İki Burca İkonografik Yaklaşım”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(10): 878-879. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.7476
- Rudenko, S. İ. (1968). Drevneyşie v Mire Xudojestvennie Kovrie Tkani. Moskova.
- Saklavcı, F. (2015). Alevî-Bektaşî İnançlarında Sembol ve Motifler. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
- Saklavcı, F. (2020). Ortaçağ Anadolu Türk İslam Mimarisinde Figürlü Taş Bezemeler (909-1453), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi, Sivas, 2020.
- Sözen, M. (1970). Anadolu Medreseleri 1. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası.
- Sözen, M. Tanyeli U. ( 2010). Sanat Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Şahin, M K. (2010). “Anadolu’da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research. Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı, 6(25): 473-503.
- Tanındı Z. (2006). Siyer-i Nebî İslam Tasvir Sanatında Hz. Muhammed’in Hayatı. İstanbul: Hürriyet Vakfı
- Taşçı A. (1998). “Selçuklu Mimari Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi”. Vakıflar Dergisi, 27: 44-64.
- Tuncer, A. (2012), Anadolu Türk Dönemi Sanatında Arslan Figürü. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul. https://doi.org/10.5152/turkpediatriars.2017.6497
- Uykur, R. (2018). “SalâhaddînYûsuf Bin Eyyubi’nin Mardin Müzesi’nde Bulunan Sikkeleri”. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1): 389-422. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.298141
- Uykur, R. (2003), Ürgüp Damse Köyü Taşkın Paşa Külliyesi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
