VAN GÖLÜ ÇEVRESİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİ TAŞ BEZEMELERİNDE “MUKARNAS” KULLANIMI: VAN VE BİTLİS İLİ ÖRNEKLERİ
Author :
Abstract
Sanatsal ve manevi değeriyle İslam mimarisinin önemli bir bezeme öğesi olan mukarnas, etkileyici görünüşe sahip olmasıyla dikkat çekmektedir. Özünde, İslam Sanatı motiflerine özgü üç boyutlu dekoratif niteliği taşımasıyla birlikte yapısal bir mimari öğe olarak da değerlendirilmektedir. İslam medeniyetinde çeşitli dönem ve bölgelerde sıklıkla kullanılan uygulamalardan biri olmuş ve Osmanlı medeniyetinde zirveye ulaşmıştır. Ayrıca farklı medeniyetleri de etkilemiş olan mukarnas; Hıristiyan dini mimarisi taş bezemelerindeki kullanımıyla kültürlerarası etkileşimin derecesinin bir göstergesi olması bakımından önemlidir.
Bu çalışmada, bezeme programında kültürel etkileşimin esnekliğini en güzel yansıtan somut örneklerin varlığıyla Van Gölü Çevresi Hıristiyan dini mimarisi taş bezemelerinde kullanılan mukarnasların tanıtılması amaçlanmıştır. Bu bağlamda ele alınacak örnekler, Van ve Bitlis ili manastır ve kiliseleri bünyesinde incelenmiştir. Mimarlıkta geniş kullanım alanına sahip olan mukarnasın incelenen yapılarda; taçkapı, kubbe kasnağı, cephe yüzeyi, üst örtü sistemi, niş, paye ve sütun başlığı bezemelerinde kullanımı tespit edilmiştir. Aynı zamanda arazi çalışmalarından edinilen veriler ışığında gerek görsel gerek teknik olarak belgelenmiştir.
Bu çalışma sonucunda taş bezemelerde kullanılan mukarnasların oluşum düzeninde farklı formların yanı sıra farklı malzeme üzerine uygulamaların olduğu ve kullanıldıkları konumlarda güçlü bir plastik değer oluşturdukları sonucuna varılmıştır. Ayrıca ele alınan manastır ve kiliselerin kronolojik tarihi süreçleri dikkate alındığında ağırlıklı olarak Osmanlı Devleti’nin XVI. yüzyılda bölgeye tamamen hakim olmasından sonra yeniden inşa veya gerçekleştirilen onarımlarla yenilendikleri ve bu süre zarfında Türk–İslam Sanatı ile etkileşimin bir göstergesi olan mukarnasın mimari plastik bezemelerdeki kullanımı ortaya konulmuştur.
Keywords
Abstract
Muqarnas, which is an important ornament element of Islamic architecture with its artistic and spiritual value, attracts attention with its impressive appearance. In substance, it is considered as also a structural architectural element as well as having a three-dimensional decorative characteristic peculiar to Islamic Art motifs. Its has been one of the applications frequently used in various periods and regions in Islamic civilization and reached its peak in Ottoman civilization. In addition muqarnas, which also has influenced different civilizations; is important in terms of being an indicator of the degree of intercultural interaction with its use in stone ornaments of Christian religious architecture.
In this study, it is aimed to introduce the muqarnas used in the stone ornaments of Christian religious architecture around Lake Van with the presence of concrete examples that best reflect the flexibility of cultural interaction in the decoration program. In this context, the examples to be considered have been examined within the monasteries and churches of Van and Bitlis provinces. Muqarnas, which has a wide usage area, in architecture in the examined structures; Its use in the ornament of the portal, the dome drum, the façade surface, the top cover system, the wall niche, the pier and the column capitals has been determined. Also documented both visually and technically in the light of the data obtained from the field studies.
As a result of this study, it has been concluded that the muqarnas used in stone decorations have different forms in the formation order as well as applications on different materials and create a strong plastic value in the position where they are used. In addition, considering the chronological historical processes of monasteries and churches examined, were renovated by rebuilding or repairing after the Ottoman Empire which is completely dominated the region in the 16th century and during this period, the use of muqarnas, which is an indicator of interaction with Turkish-Islamic Art, in architectural plastic decorations has been revealed.
Keywords
- Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü
- Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, YüzüncüYıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Van.
- Brentjes, B.; Mnazakanjan, S. ve Stepanjan, N. (1981). Kunst Des Mıttelalters In Armenian, Berlin: Union Verlag.
- Çohaz, M. T. (2012). Çatak’daki Mimari Eserler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Van.
- Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatı’nın Ermeni Sanatı’na Etkileri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi (TDA), 122 (243) , 313-350.
- Güzeloğlu, S. (1996). Tanrı Haldi’nin Başkenti Van ve Çevresine Tarihi ve Arkeolojik Bir Bakış, İstanbul: Biber Yayınevi.
- Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İstanbul: Yapı Merkezi Yayınları.
- İgit, İ. (2020). Bitlis’teki Hristiyan Dini Yapılara Bir Örnek (Adilcevaz Mucizeler “ArdzgueSk’ants’elegorgivank” Manastırı, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2), 375- 401. İpşiroğlu , Ş. (2003). Ahtamar Kilisesi (Çev., A. Yalınız). İstanbul: Yapı Kredi yayınları.
- Karaca, Y. (1999). Taşın Dile Geldiği Yer Akdamar Adası, Dünyada Van Dergisi, S. XVII: 2-13.
- Karaca, Y. (2004.). Doğu Anadolu Bölgesi Hıristiyan Dini Mimarisinde Jamatun Yapıları Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Van.
- Karaca, Y. ve Yıldız, E. (2018). Van Gölü Adır Adası’ndaki Lim Manastırı Plastik Süslemeleri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (77), 323-362.
- Lalayan, E. (1911). Couvents Celebres du Vaspurakan, Azgagrakan Handes XXI, 37-100. MANUELIAN,L. (1980). The Monastery Of Geghard: A Study Of Armenian Architectural Sculpture In The 13th Century, Boston University: London – England.
- Mülayim, S. (1999). Değişimin Tanıkları. Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
- Nersesssian, S. (1978). Armenian Art, London: Thames and Hadson Ltd.
- Ödekan, A. (1977). Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
- Ödekan, A. (2007). “Kültürlerarası Etkileşim ve Mukarnas”, 1. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, 25-28 Haziran, İstanbul.
- Öney, G. (1989). Akdamar Kilisesi (Aght’amar), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Sözen , M. ve Tanyeli, U. (2005). Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Şen, M. (2009). Van Gölü Havzası Hıristiyan Dini Mimarisi’nde Taçkapılar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
- Thierry, J.M. (1965). Notes Sur Des Monuments Armeniennes en Turquie -1964, Revue des Etudes Armeniennes, II, 165-184.
- Thierry, J. M. (1969). Monasteres Armeniens du Vaspurakan -III, Revue des Etudes Armeniennes, S.VI, 141- 180.
- Thierry, J. M. (1975-1976). Monastéres Arméniens du Vaspurakan -VIII, Revue des Etudes Armeniennes, S. XI, 377- 421.
- Thierry, J. M. & DONABEDIAN, P. (1989). Armenian Art, New York: Harry N. Abrams.
- Tunçer, O. (1976). Anadolu Türk Sanatı ve Yerli Kaynaklarla İlişkiler Üzerine Bir Deneme, Vakıflar Dergisi, S. XI., 238-270.
- Uluçam, A. (1996). Van Gölü Adalarındaki Manastır ve Kiliseler, Kültür ve Sanat Van Özel Sayısı, S.32: 32-34.
- Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı - I, Van: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Uluçam, A. (2002.). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı - II, Bitlis: Kültür BakanlığıUluengin, M. F. (2018.). Mukarnas, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti İktisadi İşletmesi.
- Ünal, R. H. (1982). Osmanlı Öncesi Anadolu – Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
- Yıldız, E. (2017a). Van’daki Hıristiyan Dini Mimarisine Ait Plastik Süslemelerde Görülen Bitkisel ve GeometrikMotifler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.Yıldız, E. (2017b). Van Çarpanak Adası Ktouts – Ktuc Manastırı Saint Jean Baptiste Kilisesi KubbeKasnağı Plastik Süslemeleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.34, 361- 408.
- Yıldız, E. (2020). Van Gölü Çarpanak Adası’ndaki Saint Jean Baptiste Kilisesi’nin Yazıt Çözümlemeleri İle Birlikte Taş Bezemeleri, History Studies, 12 (6), 3425–3457.
