Author :
Abstract
Hicri dördüncü yüzyılda Bağdat’ta yaşamış ve soy zincirine göre Abdullah b. Abbâs’ın mevlası olan Miksem’e nisbetle İbn Miksem olarak tanınmıştır. Bağdat’ın iki meşhur imamından biri İbn Mücâhid (öl. 324/936) diğeri İbn Miksem (öl. 354/965)’dir. İbn Mücâhid Mushaf hattına uyan kıraatları “yed”i ile sınırlandırırken; bunun aksine İbn Şebûz ile aynı dönemde yaşamış ve onun gibi şâz okuyuşlarıyla zikredilen İbn Miksem, Mushaf hattına uymayan şâz kıraatlar konusunda ısrarcı olmasıyla bilinmektedir. Bu ısrarcı okuyuşları neticesinde İbn Şenebûz (öl. 328/939)’un yaşadığı benzer birtakım sıkıntılar yaşamış, İslam tarihinde Kur’ân tilavetinde İcmâa aykırı okuyuşları yüzünden şiddetle eleştirilmiş ve dönemin halifesi huzuruna celb edilmiştir. Başta kıraatları “yedi” ile sınırlandıran şeyhul kurrâ İbn Mücâhid olmak üzere kıraat ve fıkıh âlimlerinden oluşan bir heyet önünde sorguya çekilmiştir. Bu okuyuşlarından vazgeçmesi için tövbe etmesi istenmiştir. Bu baskıdan dolayı hatalı olduğunu kabul etmiş gibi görünerek tövbe etmiştir. Bu çalışmamızda İbn Miksem’in hayatı, İbn Mücâhid’in kıraatları “yedi” ile sınırlandırmasına karşı olan muhalefeti, tövbe ettirilme olayı, şâz kıraatlarla okuma ısrarı ve sebepleri üzerinde durulacak ve onun hatt’a muhalif okuyuşları, kıraat ve tefsir kaynaklarından karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.
Keywords
Abstract
Hicri dördüncü yüzyılda Bağdat’ta yaşamış ve soy zincirine göre Abdullah b. Abbâs’ın mevlası olan Miksem’e nisbetle İbn Miksem olarak tanınmıştır. Bağdat’ın iki meşhur imamından biri İbn Mücâhid (ö. 324/936) diğeri İbn Miksem (ö. 354/965)’dir. Hz. Osman’ın istinsah ettirdiği Mushaflara bağlı okuyuşlar, hicri üçüncü yüzyıla kadar Müslümanlar arasında hoşgörü ve müsamaha ortamında devam ediyordu. Ancak İbn Mücâhid Mushaf hattına uyan kıraatları “yedi” ile sınırlandırırken; bunun aksine İbn Şebûz ile aynı dönemde yaşamış ve onun gibi şâz okuyuşlarıyla zikredilen İbn Miksem, Mushaf hattına uymayan şâz kıraatlarda ısrarcı olmasıyla bilinmektedir. Bu ısrarcı okuyuşları neticesinde İbn Şenebûz (ö. 328/939)’un yaşadığı benzer birtakım sıkıntılar yaşamış, İslam tarihinde Kur’ân tilavetinde İcmâa aykırı okuyuşları yüzünden baskı görmüş, şiddetle eleştirilmiş ve dönemin halifesi huzuruna celbedilmiştir. Başta kıraatları “yedi” ile sınırlandıran şeyhul kurrâ İbn Mücâhid olmak üzere kıraat ve fıkıh âlimlerinden oluşan bir heyet önünde sorguya çekilmiştir. Bu okuyuşlarından vazgeçmesi için tövbe etmesi istenmiş, bu da yetmezmiş gibi kitapları da yakılmıştır. Bu baskıdan dolayı hatalı olduğunu kabul etmiş gibi görünerek tövbe etmiştir. Bu çalışmamızda İbn Miksem’in hayatı, İbn Mücâhid’in kıraatları “yedi” ile sınırlandırmasına karşı olan muhalefeti, tövbe ettirilme olayı, şâz kıraatlarla okuma ısrarı ve sebepleri üzerinde durulacak ve onun hatt’a muhalif okuyuşları, kıraat ve tefsir kaynaklarından karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır.
Keywords
- Abdu’l-Hâdî, Abdulhay el-Fadlî. (1405/1985). el-Kirââti’l-Kurâniyye (Tarih ve Ta’rif). Beyrut: Dâru’l- Kalem.
- Akkâvî, İn’am Fevvâl. (1417/1997). Mu’cemu’l-Mufassal fî Ulûmi’l-Belâğa el-Bedî’ ve’l-Beyân ve’l-Meânî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Altıkulaç, T. (1999). İbn Miksem el-Attâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt: 20) İçinde (s.200- 201). Ankara: TDV Yayınları.
- Âlûsî, Şihâbuddîn Mahmud b. Abdullâh el-Huseyni. (1415/1994). Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Sebi’l-Mesânî, (Cilt: 16), (thk. Ali Abdulbârî Atiyye). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. (1423/2002). Lisânu’l-Mîzan, (thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
- Bağdâdî, Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb. (1422/2001). Târîhu Bağdâd, (Cilt: 14), (thk. Beşşâr Avvâd Mahmûd). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Bâlvâlî, Muhammed. (1418/1997). el-İhtiyâr fi’l-Kirâât ve’r-Resm ve’d-Dapt. Mağrib.
- Bayraktutan, O. (2018). Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi. Iğdır Üniversitesiİlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018 (11), 121-144.
- Bennâ, Ahmed b. Muhammed. (1407/1987). İthâfu Fudalâi’l-Beşar bi’l-Kirââti’l-Erbaate Aşar, (thk. Şâban Muhammed İsmail). Beyrut: Âlemu’l-Kutub.
- Brokelman, K. (1421/2001). Târihi’ş-Şûbu’l-İslâmiyye, (Çev. Nebîh Emîn Fâris ve Munîr el-Ba’lebekkî). Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn.
- Bulut, A. (2005). Belâğat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
- Dağ, M. (2007). Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İsam Yayınları.
- Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. (1403/1983). Tabakâtu’l-Mufessirîn, (Cilt: 2). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim. (1424/2003). el-Murşidu’l-Vecîz ilâ Ulûmin Tetaallaku bi’l- Kitâbi’l-Azîz, (thk. İbrahim Şemsuddîn). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Endelusî, Muhibbddîn b. Ebû Hayyân. (1413/1993). el-Bahru’l-Muhît, (Cilt: 10), (thk. Âdıl Muhammed Abdulmarsûd ve Ali Muhammed Muavvid). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Ferrûh, Mahmûd Salâh Muhammed. (1431/2010). el-Kirâatu’ş-Şâzze İnde’l-Usûliyyîn ve Eseruhe fihtilâf el- Fukahâ’. Gazze: el-Câmiatu’l-İslâmiyye.
- Firuzabâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya’kûb. (1326/2005). Kâmûsu’l-Muhît, (Cilt: 13), (thk. Muhammed Naim el-Arkûsî). Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
- Halebî, Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Yûsuf b. Muhammed es-Semîn, (1437/2017). ed-Durru’l-Masûn fî Ulûmi’l- Kitâbi’l-Meknûn, (Cilt: 11), (thk. Ahmed Muhammed el-Harrât). Dimaşk: Dâru’l-Kalem.
- Hamevî, Yâkut. (1993). Mu’cemu’l-Udebâ’, (thk. İhsân Abbâs). Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
- Hatib, A. (2018). Mu’cemu’l-Kirâât. (nşr. Dâr Sa’deddîn).
- İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdurrahman b. Temâm. (1422/2001). el-Muharreru’l- Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, (Cilt: 5), (thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed). Beyrut: Dâru’lKutubî’l-İlmiyye.
- İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn Abdurrahman. (1405/1985). Nuzhetu’l-Elibbâ’ fî Tabakâti’l- Udebâ’, (thk. İbrâhîm es-Sâmirâî). Ürdün: Mektebetu’l-Menâr.
- İbnu’l-Cevzî, Ebi’l-Farac Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. (1415/1995). el-Muntazam fîTârîhi’l-Mulûki ve’l-Umem, (Cilt: 20), (thk. Muhammed Abdulkâdir Ata ve Mustafa Abdulkâdir Ata). Beyrut:
- İbnu’l-Cezerî, Şemsuddîn Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali. (1971). Ğâyetu’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ’, (Cilt: 2), (thk. Bercestresser). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- İbnu’l-Cezerî, Şemsuddîn Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali. (2009). en-Neşr fi’l-Kirââti’l-Aşr, (Cilt: 2), (thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- İbnu’l-Cezerî, Şemsuddîn Ebi’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali. (1400/1980). Muncidu’l-Mukriîn.
- İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. (1406/1986) .el-Muhteseb fî Tebyîn Vücûh Şavâzzi’l-Kırâât ve’l-Îdah anhe, (thk. Ali en-Necdi Nâsıf, Abdulhalîm en-Neccâr ve Abdulfettâh İsmail Şibli). Dâr Sezgin.
- İbn Ğalbûn, Ebi’l-Hasen Tâhir b. Abdulmuni’m Tâhir b. (1410/1990). et-Tezkira fi’l-Kirââti’s-Semân, (thk. Eymen Rüşdî Suveyd). Suudi Arabistan: Câmiatu Ummu’l-Kurâ.
- İbn Ebî Dâvûd, Ebî Bekir Abdullah b. Süleyman İbnu’l-Eşa’b b. (1423/2002). Kitâbu’l-Mesâhif, (thk. Muhibbiddîn Abdussubhân Vâiz). Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
- İbn Hâleveyh, Ebî Abdullâh el-Huseyn b. Ahmed b. Hamdân. (1413/1992). İ’râbu’l-Kirââti’s-Sebi’ ve İlelihe, (thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin). Beyrut: Mektebetu’l-Hâncî.
- İbn Hâleveyh, Ebî Abdullâh el-Huseyn b. Ahmed b. Hamdân. (1399/1979). el-Hucce fi’l-Kirââti’seb’, (thk. Abdulâ’l Sâlim Mukrem). Beyrut: Dâru’ş-Şurûk.
- İbnu’l-İmâd, Şihâbuddîn Ebu’l-Felâh Abdilhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akrî. (1419/1989). Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (thk. Abdulkâdir el-Arnvût ve Mahmud el-Arnavût). Beyrut: Dâr İbn Kesîr.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fîdâ. (1412/1991). el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: nşr. Mektebetu’l-Maârif.
- İbn Mücâhid, Ebû Bekir. (1972). Kitâbu’s-Seb’a fi’l-Kirâât, (thk. Şevki Dayf). Mısır.
- İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk Ebu’l-Ferec. (2013). el-Fihrist, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
- İbn Teymiyye, Ahmed. (1425/2004). Mecmû’ Fetâvâ, (thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım). Suudi Arabistan.
- Jeffry, A. (1948The Quran). Readings of İbn Miqsam. Ignace Goldziher Memoriel Volume, (Part I). (Ed. Samuel Löwınger ve Josep Somogyi). Budapeşt.
- Kıftî, Cemâluddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Yûsuf. (1406/1986). İnbâhu’r-Ruvât alâ Enbâhi’n-Nuhât, (thk. Muhammed Ebulfadl İbrâhîm). Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
- Kurtubi, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. (1384/1964). el-Câmiu’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, (Cilt 20), (thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrâhîm İtfayyiş). Mısır: Dâru’l-Mektebe’l-Mısriyye.
- Mitz, Â. (1976). el-Hadâratu’l-İslâmiyye fi’l-Karni’r-Râbii’l-Hicrî, (Çev. Muhammed Abdulhâdi Ebû Raydah). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
- Nehhâs, Ahmed b. Muhammed b. İsmail b. Yûnus Ebû Câfer.(1421/2000). İ’râbu’l-Kur’ân, (Cilt: 5), (thk. Abdulmunim Halil İbrahim). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
- Ünal, M. (2005). Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları.
- Ünal, M. (2011). Kırâat Kıriterleri Bağlamında Kırâatların Tevâtürü Meselesi ve Şîa’nın Buna Bakışı. Milel ve Nihal Dergisi, 8(3), 77-114.
- Safedî, Selâhaddîn b. Aybek. (1420/2000). el-Vâfî bi’l-Vefeyât, (Cilt: 5), (thk. Ahmed el-Arnavut ve Türkî Mustafâ). Beyrut: Dâr İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
- Sağânî, Hasan b. Muhammed b. Hasan. (1392/1973). et-Tekmile ve’z-Zeyl ve’s-Sila, (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim ve Muhammed Mehdî Allâme.) Kâhire: Dâru’l-Mektebe.
- Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir B. Muhammed b. Sâbikuddîn Celâleddîn. (1429/2008). el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Cilt: 2), (thk. Mustafa Şeyh Mustafa). Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
- Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. (1422/2001). Câmiu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, (Cilt: 24), (thk. Abdullâh et-Turkî). nşr. Dâr Hacer.
- Tabersî, Ebî Ali el-Fadl b. Hasen. (1425/2005). Mecmeu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Murtaza.
- Tevhîdî, Ebû Hayyân. (1408/1988). el-Besâir ve’z-Zehâir. Beyrut: Vedâd el-Kâdî.
- Ukberî, Abdullâh b. el-Huseyn Ebu’l-Bekâ. (1417/1997). İ’râbu’l-Kirââti’ş-Şevâzz, (Cilt: 2), (thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed Azzûz). Beyrut: Âlemu’l-Kutub.
- Yener, M. (2022) Semîn el-Halebî’nin Tefsirinde Kıraat, İstanbul, Ark Kitapları.
- Zeccâc, İbrâhim b. Sirrî b. Sehl Ebû İshâk. (1408/1988). Me’âni’l-Kur’ân, (5 Cilt). Beyrut: Âlemu’l-Kutub.
- Zehebî, Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. (2009). Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, (Cilt: 4), (thk. Muhammed el-Bâcâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
- Zehebî, Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1405/1985). Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ’, (Cilt: 8), (thk. Şuyb Arnavûtî). Beyrut: Müessesetu’r Risâle.
- Zehebî, Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1374/1954). Tezkiratu’l-Huffâz, (Cilt: 3), (thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî). Beyrut: Dâru’l-Maârifi’l-Osmaniyye.
- Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. (1404/1984). Ma’rifetu’l-Kurrâi’l-Kibâr, (Cilt: 2), (thk. Komisyon). Beyrut: Müessesetu’r-Risâle.
- Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Mahmûd b. Amr b. Ahmed. (1407/1987). el-Keşşâf an Ğavâmidi’t- Tenzîl, (4 Cilt). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî.
- Zerkeşî, Bedreddîn. (2008). el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Cilt: 2), (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim). Kâhire: Dâru’t-Turas.
- Zirikli, Hayreddîn b. Mahmud b. Muhammed Ali b. Fâris. (2002). el-A’lâm, (8 Cilt). Beyrut: Dâru’l-İlmi’l- Melâyîn.
